Kalendarium powstania wielkopolskiego 

Szykują się na powstanie…

1817

W Gimnazjum św. Marii Magdaleny powstaje organizacja samokształceniowa, podobna do wileńskich filomatów i filaretów; jednym z jej organizatorów jest Karol Marcinkowski. Funkcjonuje jako Towarzystwo Tomasza Zana do odzyskania niepodległości.

2 czerwca 1886

Z inicjatywy Ignacego Andrzejewskiego oraz kilkunastu obywateli miasta Poznania powołane zostaje Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, które zajmuje się oficjalnie propagowaniem sportu i zdrowego stylu życia, a jest przykrywką dla polskiej działalności niepodległościowej.

Marzec 1894

Grupa pań poznańskich spotyka się w mieszkaniu jednej z nich z okazji setnej rocznicy przysięgi złożonej przez Tadeusza Kościuszkę. Postanawiają przejąć po nim powstańczą wartę, wybierając jednak inną drogę, zgodnie z hasłem „oświata ludu, dokona cudu”. 123 lata później nazwane zostaną Matkami Chrzestnymi Powstania Wielkopolskiego.

Maj 1894

Matki Chrzestne Powstania Wielkopolskiego powołują Towarzystwo Wzajemnego Wspierania się Przyjaciółek i Opieki nad Dziećmi „Warta”, oficjalnie opiekujące się dziećmi, których rodzice pracowali, w rzeczywistości zaś organizujące system polskiej tajnej edukacji.

1902 – 1905

W środowisku poznańskiej młodzieży rzemieślniczej i robotniczej powstają nielegalne koła samokształceniowe, z których wyrastają Towarzystwa Samokształceniowe „Iskra” i „Ogniwo”.

1910

Tajna polska Komisja Gimnazjalna podejmuje działania zmierzające do ujednoliceniatajnych organizacji gimnazjalnych w zaborze pruskim, tworząc jednolite struktury Towarzystwa Tomasza Zana.

17 października 1912

Członkowie dwóch tajnych towarzystw samokształceniowych „Iskra” i „Ogniwo” tworzą pierwszy zastęp skautowy „Poznań”; jego organizatorami są Wincenty Wierzejewski i Henryk Śniegocki, a zastępowym zostaje Cezary Jindra. Wkrótce zastęp przekształca sięw Drużynę „Piast”.

15 grudnia 1912

Młodzi działacze związani z Towarzystwem Gier i Zabaw „Zorza” oraz Towarzystwem Młodzieży Polsko-Katolickiej zakładają na Łazarzu Poznańską Drużyna Skautów im.Tadeusza Kościuszki.

1912/1913

Działaczki związane z gimnazjalnym Towarzystwem Tomasza Zana tworzą pierwszy zastęp żeński, który szybko przekształca się w I Drużynę im. Emilii Plater.

7 stycznia 1913

Powołanie pierwszego w Poznaniu polskiego Klubu Sportowego „Posnania”, który przyjął biało-czerwone barwy jako swoje kolory. Działalność sportowa służyła rozwijaniu sprawności fizycznej, ale była też zasłoną dla nielegalnej działalności niepodległościowej.

17 marca 1913

W związku z dynamicznym rozwojem poznańskiego skautingu, powstaje Hufiec „Piast”, w którego skład wchodzą trzy drużyny, a wkrótce dołącza czwarta – „Żuaw”, wcześniej funkcjonująca jako „Czarna Ręka”.

1915

Powstaje Klub Sportowy „Unia” (od 1917 roku Towarzystwo Sportowe „Unia”) prowadzące głównie działalność niepodległościową, dla której przykrywką było uprawianie sportu; jednym z czołowych działaczy „Unii” był Stanisław Nogaj.

2 kwietnia 1916

W Poznaniu powstaje Miejscowa Komenda Skautowa (MKS), której podporządkowujesię Hufiec „Piast” jako Hufiec I oraz Hufiec „Zorza” jako Hufiec II.

15 lutego 1918

Powstaje Polska Organizacja Wojskowa Zaboru Pruskiego, która za naczelny celdziałalności uznała zorganizowanie zbrojnego powstania w zaborze pruskim.

 

Rewolucja… preludium do powstania

9 listopada 1918

W Berlinie wybucha rewolucja, upada Cesarstwo Niemieckie. Cesarz Wilhelm II opuszcza kraj, następuje dekompozycja rządów w Niemczech, władze w kraju przejmują lokalne rady żołnierskie; jedna z takich rad powstaje w garnizonie na poznańskiej Cytadeli.

10 listopada 1918

Konspiracyjne polskie komitety obywatelskie działające w zaborze pruskim ujawniają się, rozpoczynają działalność jawną reprezentując oczekiwania polskich mieszkańców; w Poznaniu ujawnia się Centralny Komitet Obywatelski związany z Naczelnym Komitetem Narodowym w Paryżu.

11 listopada 1918

W Campiegne pod Paryżem sprzymierzeni podpisują zawieszenie broni z Niemcami, niema w nim żadnej wzmianki o przyszłości Wielkopolski, która traktowana jest jako integralna część państwa niemieckiego. W Warszawie pojawia się Józef Piłsudski, zwolniony z niemieckiego więzienia w Magdeburgu; Rada Regencyjna przekazuje mu władzę w stolicy oraz na zajętych przezwojska niemieckie ziemiach zaboru rosyjskiego. W Poznaniu ze stanowiska zostaje usunięty nadburmistrz Ernst Wilms, w mieściepowstają pierwsze polskie tajne oddziały wojskowe.

12 listopada 1918

Centralny Komitet Obywatelski wyłania tymczasowy Komisariat (rząd poznański), wktórego skład wchodzą przedstawiciele całego zaboru pruskiego: ks. Stanisław Adamski (Wielkopolska), Wojciech Korfanty (Śląsk) i Adam Poszwiński (Pomorze). Jarogniew Drwęski powołany zostaje na stanowisko prezydenta Poznania.

13 listopada 1918

Komisariat Centralnego Komitetu Obywatelskiego przyjmuje nazwę Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej, która zaczyna kierować sprawami polskimi na terenie całego zaboru pruskiego; w pierwszej kolejności nakazuje tworzenie terenowych rad ludowych w miejsce dotychczasowych komitetów obywatelskich. Grupa młodych wojskowych – Mieczysław Paluch, Bohdan Hulewicz, Wojciech Wiza, Wincenty Wierzejewski, Stanisław Nogaj – organizuje „zamach na Ratusz”, wprowadza Polaków do Rady Robotników i Żołnierzy i przejmuje kontrolę nad jej Wydziałem Wykonawczym, który faktycznie zarządza miastem.

14 listopada 1918

Tymczasowa Naczelna Rada Ludowa wydaje dekret ogłaszający wybory do Polskiego Sejmu Dzielnicowego, który odbyć się ma w Poznaniu, gromadząc deputowanych polskich z terenu całego państwa niemieckiego. Pierwszy raz pełne prawa wyborcze,czynne i bierne, otrzymują polskie kobiety.

15 listopada

Zgodnie z zaleceniem władz niemieckich w Poznaniu tworzone zaczynają być oddziały Służby Straży i Bezpieczeństwa, które mają pełnić funkcje porządkowe. W ich skład wchodzą niemal wyłącznie Polacy, a parytet narodowościowy realizują Polacy o niemieckich nazwiskach.

16 listopada

Składające się z Polaków oddziały Służby Straży i Bezpieczeństwa zajmują ważne placówki w mieście, takie jak urząd umundurowania, fort IX, magazyny wojskowe przy Bramie Kaliskiej. Do władz wpływają apele uczniów o przywrócenie nauki języka polskiego w poznańskich szkołach.

17 listopada

Komisariat Tymczasowej Naczelnej Rady Ludowej powołuje własne oddziały porządkowe – Straż Obywatelską, która wkrótce przyjmuje nazwę Straży Ludowej. Na jej czele staje Julian Lange, który w ciągu kilku tygodni organizuje około 3000 strażników. NRL wzywa do płacenia podatku narodowego.

20 listopada

Premier rządu warszawskiego – socjalista Jędrzej Moraczewski – wygłasza expose, wktórym stwierdza, że przyłączenie Wielkopolski do Polski będzie jednym z pierwszych zadań jego rządu.

3-5 grudnia 1918

W Poznaniu odbywa się Polski Sejm Dzielnicowy, do miasta przybywa 1399 delegatów wybranych na terenie całego zaboru pruskiego i w polskich skupiskach na terenie Niemiec. Wśród deputowanych jest 127 kobiet. Obrady odbywają się w kinie Apollo. Wybrana zostaje Naczelna Rada Ludowa.

11 grudnia 1918

W poznańskich szkołach powszechnych rozpoczyna się nauczanie po polsku religii oraz języka polskiego, przekreśla to trwającą przez dekady pruską politykę germanizacyjną.

15 grudnia 1918

Rząd polski w Warszawie zrywa stosunki dyplomatyczne z Niemcami.

26 grudnia 1918

Ignacy Jan Paderewski wraz z przedstawicielami misji alianckiej przybywa do Poznania, całe miasto udekorowane jest flagami polskimi i sojuszniczymi, manifestacyjnie przejeżdża przez miasto. Wieczorem z balkonu Hotelu „Bazar” Paderewski wygłasza krótkie przemówienie do wiwatujących tłumów.

 

51 dni powstania wielkopolskiego

27 grudnia 1918

Przed Hotelem „Bazar” odbywa się wielka manifestacja ponad 10 tysięcy polskich dzieci oraz mieszkańców miasta. Niemcy organizują kontrmanifestację, która wyrusza spod ogrodu zoologicznego na Jeżycach, idzie w kierunku śródmieścia, zrywając flagi polskie i alianckie. Oddziały Straży Ludowej oraz Służby Straży i Bezpieczeństwa gromadzą się pod Hotelem „Bazar”. Padają pierwsze strzały, dochodzi do walk ulicznych, polskie oddziały obsadzają Pocztę, Dworzec Główny, kilka fortów; podczas strzelaniny Prezydium Policji ginie Franciszek Ratajczak, pierwsza ofiara walk powstańczych w Poznaniu. Polscy powstańcy opanowują Kórnik.

28 grudnia 1918

Powstańcy zdobywają Cytadelę, Arsenał Artyleryjski przy ul. Wielkie Garbary, koszaryna Jeżycach, koszary przy Solnej, Fort Grolmana oraz koszary w Biedrusku. Wojciech Korfanty spotyka się z przebywającym w Poznaniu na urlopie kapitanem Stanisławem Taczakiem, któremu powierza stanowisko głównego dowódcy powstania wielkopolskiego. Porucznik Jan Maciaszek zostaje mianowany komendantem Poznania. Powstańcy opanowują Szamotuły, Środę Wielkopolską, Pniewy, Opalenicę, Buk, Trzemeszno, Wrześnię oraz koszary w Gnieźnie.

29 grudnia 1918

Powstanie rozszerza się na kolejne tereny Wielkopolski, powstańcy opanowują Gostyń,Grodzisk Wielkopolski, Wielichowo, Kłecko, Witkowo.

30 grudnia 1918

Powstańcy opanowują kolejne miasta – Wronki, Śrem, Gołańczę, Wągrowiec, pod Zdziechową odparty zostaje atak Niemców zamierzających przeprowadzić uderzenie w kierunku Gniezna.

31 grudnia 1918

Powstańcy opanowują kolejne miasta – Kościan, Oborniki, Rogoźno, Odolanów, a także Ostrów Wielkopolski.

1 stycznia 1919

Powstańcy opanowują kolejne miasta – Krotoszyn, Jarocin, Mogilno i Nakło. Ignacy Jan Paderewski opuszcza Poznań i wyjeżdża do Warszawy.

2 stycznia 1919

Powstańcy zajmują Szubin i przygotowują się do uderzenia na Piłę.

3 stycznia 1919

Powstańcy opanowują kolejne miasta – Nowy Tomyśl, Rakoniewice, Budzyń, Kobylin oraz Kruszwicę. W Poznaniu zdobywają koszary na Golęcinie. Niemcy rozpoczynają poważne przygotowania do obrony przed powstańcami Leszna, Rawicza i Piły.

5 stycznia 1919

Powstańcy opanowują kolejne miasta – Czarnków, Wolsztyn, Miejską Górkę, Jutrosin, odnoszą zwycięstwo w walkach o Inowrocław. Niemieckie władze powiatów babimojskiego, skwierzyńskiego, międzyrzeckiego, międzychodzkiego i nowotomyskiego ogłaszają decyzję o przyłączeniu się do Brandenburgii.

6 stycznia 1919

Poznańscy powstańcy zdobywają lotnisko na Ławicy, przejmując jeden z największych łupów wojennych – około 200 sprawnych samolotów bojowych. Kilkudniowe, zacięte walki o Chodzież.

8 stycznia 1919

Powstańcy ponoszą klęskę pod Szubinem, zagrożone jest utrzymanie Gniezna oraz Inowrocławia, walki toczą się w rejonie Nakła i Czarnkowa. Powstańcom udaje się opanować Sieraków. Generał Józef Dowbor Muśnicki zostaje mianowany wodzem powstania wielkopolskiego.

9-10 stycznia 1919

Na froncie południowym trwają kilkudniowe walki w rejonie Leszna, Rydzyny, Kąkolewa, a zwłaszcza Rawicza. Na froncie północnym toczą się zacięte walki o Szamocin.

11 stycznia 1919

Komisariat Naczelnej Rady Ludowej powierza urząd naczelnego prezesa prowincji oraz prezesa regencji poznańskiej adwokatowi Wojciechowi Trąmpczyńskiemu. Trwają walki o Szubin, Żnin, Łabiszyn oraz Kopanicę. Powstańcy tracą Zbąszyń.

14 stycznia 1919

Komisariat Naczelnej Rady Ludowej wysyła apel do Komitetu Narodowego Polskiego oraz przebywającego w Paryżu Romana Dmowskiego, zwracając się o wsparcie ich działań zmierzających do zawarcia rozejmu z Niemcami w Wielkopolsce.

16 stycznia 1919

Generał Józef Dowbór Muśnicki obejmuje dowództwo nad powstaniem. Trwają walki w rejonie Kamionnej i Międzychodu. W Warszawie powstaje rząd z premierem Ignacym Janem Paderewskim, który dąży do złagodzenia napięć na linii Warszawa - Poznań, czego wyrazem jest mianowanie dwóch Wielkopolan na stanowiska ministrów: dr Józefa Englicha (minister skarbu) i dr Kazimierz Haciego (minister przemysłu i handlu).

22 stycznia 1919

Rada Najwyższa Sprzymierzonych postanawia wysłać do Wielkopolski misję wojskową z gen. Josephem Noulensem na czele.

23 stycznia 1919

Powstańcy toczą ciężkie, wielodniowe walki na różnych frontach:
- na froncie północnym nad Notecią,
- na froncie południowym w rejonie Miejskiej Górki,
- na froncie zachodnim nad Obrą, w rejonie Wolsztyna, Kargowej i Babimostu.

29 stycznia 1919

Roman Dmowski przedstawił podczas konferencji pokojowej w Paryżu polskie żądania dotyczące odzyskania ziem zaboru pruskiego.

2 lutego 1919

Rozpoczynają się rokowania polsko-niemieckie w Berlinie.

3 lutego 1919

Marszałek Ferdinand Foch wysłał depeszę do rządu niemieckiego, domagając się natychmiastowego zaprzestania walk prowadzonych przeciwko powstańcom na froncie wielkopolskim. Grozi, że jeśli Niemcy nie zastosują się do tego ultimatum, armia francuska ruszy z pomocą powstańcom wielkopolskim, atakując Niemcy od zachodu.

10-15 lutego 1919

Dowództwo niemieckie przygotowuje się do wielkiej ofensywy na wszystkich frontach powstania wielkopolskiego, przy linii oddzielającej wojska polskie i niemieckie gromadzone są potężne siły uderzeniowe.

16 lutego 1919

W Trewirze podpisany zostało przedłużenie rozejmu pomiędzy Sprzymierzonymi a Niemcami; jego zapisy objęły także Wielkopolskę, gdzie linię rozdzielającą walczące strony w dniu 6 lutego 1919 roku uznano za linię demarkacyjną gwarantowaną przezaliantów. Walki w Wielkopolsce właściwie ustały, strony czekały na ostateczne rozstrzygnięcie kwestii przynależności i granic Wielkopolski przez konferencję pokojową. Datę tę uznaje się za dzień zakończenia powstania wielkopolskiego.

 

Od rozejmu do traktatu

16-28 lutego 1919

Trwają ostatnie walki rejonie Nakła, Chodzież, Kępna, Krotoszyna i Ostrzeszowa.

1 marca 1919

Do Poznania przybywa aliancka misja.

9 marca 1919

Pierwsze oddziały wojsk wielkopolskich wyruszają na odsiecz Lwowa.

23 marca 1919

Następują wybory do poznańskiej rady miejskiej, w których bezapelacyjne zwycięstwoodnoszą polscy kandydaci.

6 kwietnia 1919

Pochodzący z Poznania feldmarszałek Paul von Hindenburg opowiada się za kontynuowaniem wojny w Wielkopolsce.

18 kwietnia 1919

Pierwsze oddziały sformowanych we Francji wojsk polskich – tzw. Błękitnej Armii gen. Józefa Hallera – przybywają pociągiem przez Leszno do Kąkolewa.

1 maja 1919

Rozpoczęcie nowego roku szkolnego, pierwszego, w którym wszystkie zajęcia w wielkopolskich szkołach powszechnych odbywają się w języku polskim.

7 maja 1919

Uroczysta inauguracja Wszechnicy Piastowskiej, polskiego uniwersytetu w Poznaniu, którego rektorem zostaje prof. Heliodor Święcicki.

15 maja 1919

Język polski staje się językiem urzędowym w Wielkopolsce.

27 maja 1919

Zarządzone zostało pogotowie strategiczne przeciwko Niemcom. Dowódcami poszczególnych frontów zostają mianowani generałowie: Józef Haller, Józef Dowbor Muśnicki oraz Andre Massenet (Francja).

1 czerwca 1919

Odbywają się wybory do Sejmu Ustawodawczego na terenie Wielkopolski.

28 czerwca

Niemcy podpisują Traktat Wersalski, który przyznaje Polsce Wielkopolskę, poszerzając nawet granice o tereny, których powstańcom nie udało się zdobyć.

1-3 lipca

Trwają walki pod Kąkolewem, Rawiczem, Miejską Górką i Sarnową.

1 sierpnia 1919

Sejm Ustawodawczy w Warszawie wydaje proklamację o przyłączeniu ziem zaboru pruskiego do Polski.

20 sierpnia 1919

Wydany zostaje dekret o zjednoczeniu wielkopolskich sił zbrojnych z Armią Polską.

25-27 października 1919

Mają miejsce uroczystości przejęcia przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego władzy cywilnej i wojskowej na wyzwolonych obszarach Wielkopolski.

25 listopada 1919

Podpisana zostaje polsko-niemiecka umowy o wycofaniu wojsk niemieckich z terenów przyznanych Polsce na mocy postanowień Traktatu Wersalskiego.

10 stycznia 1920

Traktat Wersalski wchodzi w życie.

28 marca 1920

Generał Józef Dowbor Muśnicki wydaje ostatni rozkaz, likwidujący front w Wielkopolsce. Następuje ostateczny koniec powstania wielkopolskiego.